1 Primaire gegevens

Titelbeschrijving:

Auteur:                                J. Bernlef
Titel:                                    Hersenschimmen
Plaats/ jaartal van uitgave:  Amsterdam 1984
Uitgeverij:                            E.M. Querido
Genre:                                 Psychologische roman

2 Inhoud (samenvatting)

De hoofdpersoon, Maarten Klein, is 71 jaar en woont in Gloucester. Vroeger woonde hij met zijn vrouw, Vera, in Nederland, maar woont nu al 15 jaar in Amerika. Hun twee kinderen leven in Nederland. Voor zijn pensioen werkte Maarten bij een vissers bedrijf waar hij voorspelde hoe de visvangst zou zijn.
Op een zondag staat Maarten voor het raam van de slaapkamer. Hij verwacht kinderen te zien staan die op de schoolbus wachten. Vera zegt hem dat het zondag is dus dat de kinderen vandaag niet naar school gaan. Of het nou ochtend of avond is, is hem ook volkomen onbekend. Als excuus gebruikt Maarten zijn slechte geheugen en de sneeuw die hem verward. Toch voelt hij zich wat onzeker en angstig, maar toegeven daaraan wil hij niet.
Wanneer hij naar het "toilet" gaat (normaal noemde hij dat thuis gewoon wc.), verbeeld hij zich dat hij op de kleuterschool zit, als hij weer "tot zich zelf komt" merkt hij dat hij op een stoel staat om kleurpotloden boven van de kast te halen. Die dag vergeet Maarten steeds meer dingen, maar probeert ze te verbergen voor Vera en voor zichzelf, terwijl ze allebei doorhebben dat er iets mis is.
Steeds meer herinneringen aan vroeger komen in Maartens hoofd op. Verleden en heden lijken ongemerkt in elkaar over te lopen. Maarten schrikt telkens van zichzelf. Zijn geheugen gaat steeds verder achteruit. Dingen van vijf minuten geleden weet hij al niet meer. Die nacht wordt hij wakker en heeft een leeg gevoel in zijn hoofd. Om zich hiervan af te leiden probeert hij een kruiswoord puzzel te maken waar hij vroeger goed in was maar het wil hem nu niet zo lukken.

Maandag middag, na een hele nacht puzzelen, brengt hij Vera een ontbijt op bed, Vera blijkt al jaren geen suiker in de koffie te drinken. Iets dat Maarten is vergeten. Hij gaat wandelen met hun hond Robert. Onderweg raakt hij de hond kwijt, zonder er verder nog iets van te merken. Hij gaat wat drinken en denkt in het meisje achter de bar zijn eerste verloofde, Karen, te herkennen, dit is alleen niet zo. Als hij een boek gaat kopen bij een antiquair vraagt deze aan hem hoe het vorige boek beviel, maar Maarten heeft geen idee waar hij het over heeft. Dan stopt er en auto voor hem: Vera, die hem komt zoeken omdat hij al de halve dag weg is. Als ze thuis komen herinnert Maarten zich dingen die volgens Vera nooit gebeurt zijn. Als hij zich moet gaan scheren blijkt hij onderweg naar boven al te hebben vergeten wat hij van plan was te gaan doen. Hij denkt nu dat hij haardblokken moet gaan halen. Vera kan hem nog net tegenhouden. Later komt Ellen, een vriendin van Vera, op bezoek. Maarten vraagt naar haar man. Die blijkt al een paar jaar dood te zijn. Vera vertelt Ellen dat zij zich zorgen maakt om Maarten.

Dinsdag. Als Maarten opstaat blijkt Vera niet thuis te zijn. Maarten denkt dat zij in de bibliotheek is waar zij vrijwilligerswerk doet. Hij eet de halve ijskast leeg en wil ook naar zijn werk. De voordeur is op slot dus breekt hij de achterdeur open en vertrekt vervolgens naar een (ingebeelde) vergadering. Hij komt terecht bij een verlaten vakantiehuisje in de duinen, waarvan hij ook het slot openbreekt en houdt daar een betoog over de geautomatiseerde vissersvloot. Pas al hij moet overgeven weet hij waar hij is en gaat naar huis. Daar verteld Vera hem dat zij al jaren geen vrijwilligerswerk doet en dat hij ook al 4 jaar niet meer werkt. Ook verteld zij hem dat de dokter die middag zal komen. Na aanraden van de dokter tracht Vera herinneringen op te halen met Maarten door middel van foto's, maar hoe dichter die foto's bij het heden komen hoe minder hij er van kan herinneren. Dokter Eardly komt langs, maar Maarten moet niets van hem hebben en zijn Engels gaat plots erg beroerd.

Woensdag morgen weet hij nog wel dat er iets met hem mis is maar weet niet wat. Als Vera zegt dat hij niet naar buiten mag snapt hij dat dan ook niet. Hij vraagt Vera of pappa al weg is en denkt dat hij weer een jongetje is. Zijn vrouw is even weg naar Ellen en in die tussentijd gooit Maarten een stoel door het raam zodat de hond, Robert, naar binnen kan. Hier herinnert hij zich later niets meer van. Weer komt de dokter, die hem een injectie wil geven, maar Maarten slaat die uit zijn handen omdat hij denkt dat hij een Nazi is uit
W.O. 2 en hem iemand wil laten verraden. Weer later denkt hij dat het eten is en spartelt niet meer tegen.

Donderdag herkent Maarten zij vrouw niet meer, hij ziet in haar zijn moeder. Er is besloten om maar een hulp in huis te nemen. Phil Taylor, zal Vera helpen met de verzorging van Maarten. Maarten wordt steeds verstrooider, hij heeft het gevoel dat van alles achter zijn rug om gebeurt en dat iedereen , behalve Vera, hem in de war willen brengen. Zijn hoofd voelt soms zo leeg aan als glas, heel licht. Hij verwart de hulp met zijn eerste verloofde Karen, en met zijn pianolerares van vroeger, op wie hij verliefd is geweest.
Die nacht wil hij piano spelen, midden in de nacht. Hij kan zich het begin van een Adagio niet meer herinneren en wordt huilend door Vera en Phil huilend aangetroffen.

Vrijdag: Als Maarten wakker wordt, ligt hij met riemen aan zijn bed gebonden en heeft in het bed gepoept. Hij wordt door twee "vrouwen ", Vera en Phil, verschoont. Maarten en Phil bekijken het fotoalbum, maar Maarten herkent zichzelf niet meer. Zijn gedachten worden steeds vluchtiger, en verwarder, hij leeft helemaal in zichzelf. Hij merkt dat Vera verdriet heeft maar heeft geen idee waarom.
Hij voelt dat de lente in aantocht is en moet naar buiten. Vera en de hulp kijken TV. dus kan Maarten ongemerkt weglopen. Hij gaat weer naar het huisje in de duinen, hij heeft nu alleen het idee dat het hun oude vakantie huisje is. Binnengekomen ziet hij zijn tas staan met daarin een hamer en beitel. Heel vreemd.
De vuurtorenwachter en zijn zoontje zien hem door de duinen zwerven en brengen hem naar huis. Daar denkt Maarten dat de bevrijding eindelijk gekomen is en ook de weer aanwezige dokter ziet hij aan voor een bevrijder. Als hij weer de injectiespuit ziet denkt Maarten dat ze hem aanzien voor iemand die in de oorlog fout is geweest.
Die nacht kijkt Maarten in het fotoalbum en ziet een vreemde man (hij zelf) die hem hatelijk aankijkt en waar hij bang voor wordt. Uit wanhoop verbrandt hij veel foto's. Het zijn allemaal nare bewijzen voor zijn dementie. Allemaal herinneringen die hij hoort te hebben, maar die er niet meer zijn.

Zaterdags wordt Maarten naar een verpleegkliniek gebracht. Hij voelt zich los van zijn lichaam, hij voelt zich leeg en vederlicht, alsof hij zo kan opstijgen. Zijn zinnen worden steeds korter, want "de betere zinnen blijven onder zijn tong liggen, die zijn te zwaar".

Als hij de volgende ochtend, zondag, wakker wordt hoort hij Vera zeggen dat "de lente op het punt staat te beginnen".

--> het verhaal heeft dus een open einde. 

3 De verdieping

3.1 Compositie en tijdsverloop

Het verhaal speelt zich waarschijnlijk af rond de jaren ‘80. Er is bijvoorbeeld al televisie en er rijden auto’s. Maarten denkt vaak aan de tijd dat de oorlog net afgelopen was. Die tijd zal ongeveer zijn jeugd zijn geweest.
De tijd die verloopt is ongeveer 7 dagen. Voordat ik erachter kwam dat het verhaal maar ongeveer 7 dagen duurt, dacht ik dat er in het verhaal maanden voorbijgingen.
Het is een chronologisch verhaal met veel flashbacks, geen flashforwards. Door deze flashbacks (herinneringen van Maartens verleden) beslaat het verhaal ongeveer 65 jaar. Ik vond dat de flashbacks het verhaal niet stoorden. Door de flashbacks kom je namelijk meer te weten over Maartens verleden. Helaas was het soms wel onduidelijk dat het ging om een flashback in plaats van het doorlopende verhaal. Als ik dan iets verder las kwam ik er pas achter dat er flashback was.

3.2 Ruimte

Het verhaal speelt zich af in Gloucester, een plaatsje in de Verenigde Staten.
Vooral thuis bij Maarten en Vera, maar ook buiten rondom hun huis.
Er is geen sprake van plaatswisseling. De symbolische betekenis achter de Verenigde Staten en de winter/ sneeuw zijn de ruimte en isolatie. Dit is de relatie tussen de plaats en het thema.

3.3 De wijze van vertellen

Het boek heeft een ik-vertelwijze als perspectief. Maarten, de hoofdpersoon, vertelt het verhaal. De ik-verteller is niet heel betrouwbaar aangezien hij steeds vergeetachtiger wordt. Hierdoor is het soms lastig te verbeelden hoe sommige dingen daadwerkelijk gegaan zijn. Doordat je alleen via hem te weten krijgt wat er in het verhaal gebeurt in het verhaal, is dit soms onduidelijk en lastig te volgen. Al vond ik wel dat een paar bladzijdes verder alles weer duidelijk werd. In het boek staan ook ‘’quotes’’ van wat Vera op bepaalde momenten zei. Hierdoor wordt de informatie wel iets betrouwbaarder.
‘’Misschien komt het door de sneeuw dat ik me ’s morgens al zo moe voel.’’ (blz. 7)
‘’Ik begrijp trouwens niet waar de kinderen blijven vandaag. Iedere ochtend sta ik hier zo voor het raam. Eerst controleer ik de temperatuur en dan wacht ik tot ze in de vroege winterochtend van alle kanten tussen de boomstammen tevoorschijn komen met hun rugtassen, hun kleurige mutsen en dassen en hun schelle Amerikaanse stemmen. Die bonte kleuren stemmen me vrolijk.’’ (blz. 7)

3.4 Thema

Het thema van het boek is: het proces van dementie. De schrijver geeft je een kijkje in het leven van iemand met dementie. Maarten heeft dementie en is daardoor vaak in de war en onzeker. Hij verliest de greep op de wekelijkheid en lijdt aan geheugenverlies. Het winterse landschap zorgt ervoor dat er geen onderscheid gemaakt kan worden tussen dingen, alles lijkt op elkaar en vervaagt. Dit maakt het voor Maarten nog moeilijker.

Motieven: 

- Winter/ sneeuw: Dat het winter is is heel belangrijk in het boek. Door de sneeuw is er geen onderscheid in het landschap en is alles extra onduidelijk voor Maarten. Hij herkent niets meer. Ook symboliseert het landschap wat er in Maartens hoofd gebeurd. Alles wordt vaag en onherkenbaar. Ook geeft Maarten de schuld aan de winter, hij denkt dat als de lente eenmaal weer begint alles weer beter met hem zal gaan.

-Liefde: Liefde is eigenlijk een ontzettend onzekere factor, want het kan zomaar ineens gebeuren dat je niet liefde niet (langer) beantwoord wordt. Maarten kan Vera op een gegeven moment de liefde niet meer terug geven. 

- Taal: Taal kunnen spreken en begrijpen is heel belangrijk. Vanaf het begin al is Maarten bezig met taal, het begint met een puzzel waar hij de woorden niet meer voor kan vinden. Later beseft hij dat hij zich niet meer goed kan uitdrukken. Hierdoor is hij de greep op zijn bestaan en werkelijkheid helemaal kwijt.

-Thermometer: Deze staat voor het vastleggen van feiten. Dit deed zijn vader vroeger al en daar heeft hij veel herinneringen aan overgehouden. Maarten werkte bij het IMCO, waar hij notuleerde bij vergaderingen. Een baan waarbij je goed let op de feiten. Wat feit en waarheid is, verandert voor Maarten met de dag.

- Oorlog: Herinneringen aan de oorlog komen weer naar boven. (Maarten ziet dokter eerst als Nazi en later als Amerikaanse soldaat die hem komt bevrijden.)

 

3.5 Personages

Maarten Klein:
Maarten is de 71/72 jarige hoofdpersoon. Hij is geboren in Alkmaar, maar is geëmigreerd naar Amerika, waar hij samen met zijn vrouw Vera al 15 jaar woont. Hij heeft rechten gestudeerd. Totdat hij met pensioen ging heeft hij gewerkt bij de IMCO. Maarten is een ‘’round character ‘’. Hij heeft dementie, dit beïnvloed zijn dagelijks leven. Je ziet hem steeds verder achteruitgaan hierdoor. Hij is steeds minder helder. Dit blijkt uit het feit dat hij steeds vaker vergeet wat hij ging doen. Later in het verhaal vergat hij wie bepaalde mensen waren en herkende hij bepaalde gebeurtenissen uit zijn verleden niet meer. Uiteindelijk vergeet hij ook wie Vera is.

Vera Klein:
Vera is de vrouw van Maarten. Ze heeft in een bibliotheek gewerkt. Ze is erg zorgzaam en wilt Maarten graag helpen, maar ze kan er niks aan doen. Hierdoor kijkt ze ‘’hulpeloos’’ toe hoe Maarten dementeert.

Phil Taylor:
Phil Taylor is degene die een tijdje bij Maarten en Vera komt wonen, zodat ze op Maarten kan letten en hem kan begeleiden in het dagelijks leven.  

3.6 Titel, ondertitel en motto

Titelverklaring:
De titel ‘’hersenschimmen’’ ofwel droombeeld, iets wat in de werkelijkheid niet bestaat past heel goed bij het verhaal. Maarten heeft in het boek veel verbeeldingen.
De herinneringen die Maarten aan zijn verleden zijn als gevolg van zijn dementie erg vaag. Hierdoor zijn zijn herinneringen niet meer dan hersenschimmen.

Ondertitel:
‘’Hersenschimmen’’ heeft geen ondertitel.’

Het motto van het boek is:
A touching dream to which we all are lulled
But wake from separately.

Philip Larkin

Mottoverklaring:
Het motto betekend: Een ontroerende droom waar we allemaal in gesust zijn, maar apart van wakker worden.
Het verband tussen het motto en het verhaal is:
Dit heeft betrekking op de geestelijke verwijdering tussen de dementerende Maarten en zijn vrouw Vera. Iedereen zit in dezelfde droom en lijkt te leven in dezelfde wereld. Als men wakker wordt, als men ouder wordt, wordt Maarten wakker in een andere ‘’realiteit’’. Het slaat ook op het feit dat het leven in het teken staat van de dood.

3.7 Literaire stroming 

Naturalisme; de mens kan nou eenmaal niet ontsnappen aan het noodlot, zo kan Maarten ook niet ontsnappen aan de toeslaande dementie.

Existentialisme; Kwetsbaarheid is een belangrijke factor, Maarten is heel kwetsbaar.

Het verhaal past niet bij het realisme: in het realisme accepteert de hoofdpersoon de feiten en gaat ermee aan de slag. Maarten zelf kan zijn dementie niet accepteren, heb ik het idee.

 

4 Keuzeopdracht
Schrijf een of meerdere gedichten bij het boek.

1. Ik
   Wie ben ik?
   Wie ben jij?
   Waar ben ik
   En waarom

      Ik ben alleen
      In mijn eigen wereld
      Vol sneeuw
      Geïsoleerd

2. Vergeetachtig
   De wirwar
   In mijn hoofd
   Logica bestaat niet meer
   Dementie

5 Literaire vormen

Hoofdgenre: proza.

Extra

Het hoofdgenre van het boek is epiek. Dit is literatuur waarin het verhaal centraal staat. De compositie is medias in res, dit wil zegen dat het verhaal/ de roman midden in de handeling begint. Het boek begint dan ook midden in Maartens gedachte, zonder verdere uitleg. De tijd verloopt chronologisch en er is sprake van een continue vertelwijze. 

Mening

Doordat het onderwerp van het boek me aansprak, wilde ik het heel graag lezen. Ik kon het dan eigenlijk ook niet wegleggen als ik eenmaal begon met lezen. De schrijver heeft ervoor gezorgd dat het net lijkt alsof jij Maarten bent. Je gaat denken zoals hem, maar op sommige momenten weet je meer dan hem. Het hele boek gaat eigenlijk over de manier waarop Maarten dementeert en de invloed die het winterse landschap daarop heeft. Je zou dan kunnen denken dat het een saai langdradig verhaal is, maar dat vond ik totaal niet. De schrijver heeft het proces van dementie goed laten zien aan de hand van de gedachte van de dementerende Maarten.

Bronvermelding

- https://educatie-en-school.infonu.nl/samenvattingen/61735-boekverslag
hersenschimmen.html

- https://nl.wikipedia.org/wiki/Hersenschimmen

- http://leerlingen.com/huiswerk/auteur/hendrik-jan-marsman/boekverslag/hersenschimmen/36306

- https://boekenblog.wordpress.com/2017/12/19/hersenschimmen-bernlef/

- http://www.verdec.com/hulpje/boekvers/hersenschimmen.html

-http://www.zoekboekverslag.nl/Boekverslagen/J.%20%20Bernlef/Hersenschimmen/6818/  

(- https://www.scholieren.com/boekverslag/46485 )

(- https://www.scholieren.com/boekverslag/42712 )

(- https://www.scholieren.com/boek/38/hersenschimmen/zekerwetengoed )

(- https://www.scholieren.com/boekverslag/42712 )